เปิดกรุ “หนังสือหายาก ๑ ศตวรรษ”
ขุมทรัพย์ทางปัญญาแห่งล้านนา

บทคัดย่อ

บทความนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อนําเสนอ หนังสือหายากที่มีการจัดพิมพ์ก่อนปี พ.ศ. ๒๔๖๗ ของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ ซึ่งนับว่าเป็นทรัพยากรสารสนเทศที่มีความสําคัญทางวิชาการทั้ง ด้านประวัติและพัฒนาการของการพิมพ์ ตัวอักษร ภาษา รวมถึงประวัติศาสตร์ สังคม วัฒนธรรมของ แต่ละท้องถิ่นในแต่ละยุคแต่ละสมัย โดยใช้เป็นเอกสารอ้างอิงสําหรับการศึกษา ค้นคว้า และวิจัยนอกจากนี้ ยังอธิบายถึงความเป็นมาและพัฒนาการของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ ในฐานะเป็นแหล่งรวบรวมหนังสือหายากในท้องถิ่น ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ซึ่งถือเป็นแหล่งเรียนรู้หนังสือหายากที่สําคัญประจําภาคเหนือ

สะท้อนให้เห็นว่า “หนังสือหายาก” มีคุณค่าและมีความสําคัญในฐานะมรดกภูมิปัญญาของชาติที่บรรพบุรุษในอดีตได้ บันทึกเรื่องราว ความรู้ ความคิด ประสบการณ์ เป็นเอกสารหลักฐานที่มีความสําคัญด้านประวัติและพัฒนาการของการพิมพ์ ตัวอักษรและภาษา รวมถึงประวัติศาสตร์ สังคม วัฒนธรรมของแต่ละท้องถิ่นในแต่ละยุคแต่ละสมัย และถ่ายทอดสืบต่อกันมาจากอดีตจนถึงปัจจุบัน เป็นแหล่งข้อมูลสําคัญทางวิชาการตลอดจนได้ทราบถึงข้อมูลอันเป็นประโยชน์ในสาขาวิทยาการต่าง ๆ โดย ใช้เป็นเอกสารอ้างอิงสําหรับการ ศึกษา ค้นคว้า และวิจัย ด้วยความสําคัญและคุณค่าของหนังสือหายากจึงเปรียบเสมือนเป็นมรดกภูมิปัญญาของชาติที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์ไว้มิให้สูญหายไปตามกาลเวลา โดยสถาบันสารสนเทศที่ถือเป็นเสาหลักของชาติในการรวบรวม จัดเก็บ และอนุรักษ์หนังสือหายากในประเทศไทย คือ หอสมุดแห่งชาติ (National Library)

หอสมุดแห่งชาติสาขาเชียงใหม่ จุดเริ่มต้น “แหล่งรวบรวมหนังสือหายาก” ในท้องถิ่น

แรกเริ่ม“หอสมุดแห่งชาติสาขาเชียงใหม่” เกิดขึ้นจากคณะกรรมการพิพิธภัณฑ์สถานแลหอสมุดมณฑลพายัพ ได้เฝ้าพระราชชายาเจ้าดารารัศมี เมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๑ องค์อุปถัมภิกาพิพิธภัณฑ์สถานแลหอสมุดมณฑลพายัพ ได้ประทานคําแนะนําเรื่องสถานที่ที่จะตั้งหอสมุดซึ่งคณะกรรมการฯ จะจัดให้เป็น “สาขาของหอพระสมุดสําหรับพระนคร” และเมื่อคณะกรรมการฯ ได้ตกลงกันเลือกตามพระราชดําริแล้ว จึงได้เริ่มการก่อสร้างหอสมุดกลางมณฑลพายัพ ซึ่งในระหว่างที่ก่อสร้างอาคารหอสมุดกลางมณฑลพายัพ ได้รับการสนับสนุนจากราชบัณฑิตยสภาให้จัดตั้งหอสมุดกลางมณฑลพายัพขึ้นเป็นการชั่วคราวที่โรงช้างต้น ต่อมาในปี พ.ศ.๒๔๗๖ การสร้างหอสมุดกลางมณฑลพายัพยังไม่แล้วเสร็จเนื่องจากขาดแคลนเงินในการสร้างต่อให้สําเร็จ หลวงวิจิตรวาทการ อธิบดีกรมศิลปากรในสมัยนั้นจึงได้จัดสรรงบประมาณสนับสนุนการก่อสร้างหอสมุดฯ นี้ จนแล้วเสร็จและได้จัดเป็น“หอสมุดแห่งชาติสาขาเชียงใหม่”

ในปี พ.ศ.๒๔๗๘ โรงเรียนยุพราชวิทยาลัย ประสบปัญหาสถานที่เรียนไม่พอกับจํานวนนักเรียน ข้าหลวงตรวจการแผนกธรรมการเชียงใหม่ จึงได้ขอยืมหอสมุดของกรมศิลปากรเป็นห้องสมุดชั่วคราวของโรงเรียนยุพราชวิทยาลัย โดยกรมศิลปากรได้มีความเห็นว่า “...หอสมุดหลังนี้ ทางฝ่ายบ้านเมืองเป็นผู้เรี่ยไรก่อสร้างขึ้นโดยแสดงความจํานงจะให้เป็นหอสมุดกลางจังหวัดเชียงใหม่ ฉะนั้นสิทธิ์ที่จะอนุญาตให้โอนจึงไม่ได้อยู่ที่กรมศิลปากร เวลานี้กรมศิลปากรได้ทําความตกลงกับข้าหลวงประจําจังหวัดเชียงใหม่ เปิดสาขาหอสมุดแห่งชาติประจําเชียงใหม่ขึ้นแล้ว... เมื่อสาขาหอสมุดแห่งชาติจําเป็นต้องย้ายไปอยู่ที่อื่นแล้ว กรมศิลปากรก็ไม่ขัดข้องขอมอบให้อยู่ในดุลยพินิจของคณะกรรมการจังหวัดเชียงใหม่...”

ต่อมาในปี พ.ศ.๒๕๑๑ กรมวิสามัญศึกษาได้ขอโอนที่ดินที่ตั้งหอสมุดจังหวัดเชียงใหม่ และขอรวมกิจการของหอสมุดฯเข้ากับห้องสมุดโรงเรียนยุพราชวิทยาลัย หากแต่กรมศิลปากรตกลงโอนให้เฉพาะที่ดิน ส่วนกิจการของหอสมุดฯจําต้องสงวนไว้ เพราะกรมศิลปากรกําลังดําเนินการเพื่อจัดสร้างหอสมุดแห่งชาติประจําจังหวัดเชียงใหม่ขึ้นในที่ดินของกรมศิลปากร หากจะรื้อถอนอาคารหอสมุดก็ขอให้รวบรวมเอกสารหนังสือของหอสมุดฯทั้งหมดไปเก็บรักษาไว้ในที่ใดที่หนึ่งอย่างเป็นสัดส่วน โดยปลอดภัยจากการชํารุดสูญหาย เมื่อกรมศิลปากรสร้างหอสมุดฯเสร็จแล้วจะขอรับคืนมา ซึ่งต่อมากรมศิลปากรได้โอนกรรมสิทธิ์ในที่ดินที่ตั้งหอสมุดให้เป็นสมบัติของโรงเรียนยุพราชวิทยาลัยแล้ว “หอสมุดแห่งชาติสาขาเชียงใหม่” ก็เปิดให้บริการต่อมาอีกระยะหนึ่งจนถึงปี พ.ศ. ๒๕๑๘ ต้องปิดให้บริการลงโดยได้ขนย้ายหนังสือ ครุภัณฑ์และวัสดุห้องสมุดไปจัดเก็บไว้ที่หอสมุดแห่งชาติสาขาลําพูน ซึ่งเป็นสาขาที่ย้ายมาจากหอสมุดแห่งชาติสาขาเชียงใหม่

หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ “แหล่งเรียนรู้ หนังสือหายาก” ประจําภาคเหนือ

หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ (Ratchamangkhalaphisek National Library of Chiang Mai) เกิดจากดําริของ ฯพณฯ พลเอกเปรม ติณสูลานนท์ องคมนตรีและรัฐบุรุษ ที่จะให้ดําเนินการก่อสร้างหอสมุดแห่งชาติประจําภาคเหนือ เพื่อถวายเป็นราชสดุดีแด่อง ค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชฯ เนื่องในวโรกาสมหามงคลเฉลิมฉลองปีรัชมังคลาภิเษก ๒๕๓๑๗ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จเป็นองค์ประธานในพิธีเปิดหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ เมื่อวันที่ ๓๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๓๒นับว่าเป็น “หอสมุดแห่งชาติส่วนภูมิภาคแห่งเดียวที่ตั้งอยู่ประจําภาคเหนือ” จัดตั้งขึ้นเพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ ทําหน้าที่รวบ รวม จัดเก็บ บริการ เผยแพร่ และอนุรักษ์ทรัพยากรสารสนเทศอันเป็นมรดกภูมิปัญญาของชาติ เพื่อรักษาไว้เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์และเผยแพร่ความรู้ที่เป็นภูมิปัญญาของบรรพบุรุษใน ท้องถิ่นและประเทศชาติแก่สาธารณชนทั่วไป โดยมีภารกิจสําคัญประการหนึ่ง ตามหลักสากล ซึ่ง ได้กําหนด หน้าที่ของหอสมุดแห่งชาติที่เกี่ยวข้องกับหนังสือหายากไว้ประการหนึ่งว่า “หอสมุดแห่งชาติเป็นแหล่งรวบรวมสิ่งตีพิมพ์ และสื่อความรู้ทุกชนิดในชาติให้สมบูรณ์ที่สุด โดยเน้นต้นฉบับหนังสือตัวเขียน (Manuscript)และหนังสือเก่า (Rare Book)

ปัจจุบันหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ สังกัดสํานักศิลปากรที่ ๗ เชียงใหม่ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม เป็นแหล่งรวบรวม จัดเก็บหนังสือหายากที่สําคัญแห่งหนึ่งในท้องถิ่นและประเทศไทยการรวบรวมหนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่นั้น เริ่มตั้งแต่ มีการก่อตั้งหอสมุดฯ ขึ้นเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๓๒ โดยการรวบรวมหนังสือเก่าหาได้ยากทั้งที่ได้รับมอบจากหน่วยงาน บุคคลต่าง ๆ และหนังสือที่ได้ขนย้ายจากหอสมุดแห่งชาติสาขาจังหวัดเชียงใหม่ (หอสมุดกลาง มณฑลพายัพ หรือห้องสมุดโรงเรียนประจํามณฑลพายัพ “ยุพราชวิทยาลัย”) นําไปจัดเก็บไว้ที่หอสมุดแห่งชาติสาขาลําพูน จนกระทั่งในปี พ.ศ. ๒๕๕๓ กรมศิลปากรได้ดําเนินการถ่ายโอนภารกิจของหอสมุดแห่งชาติสาขาลําพูนให้แก่เทศบาลเมืองลําพูน มีการลงนามส่งมอบ เมื่อวันที่ ๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ซึ่งได้เปลี่ยนชื่อเป็น หอสมุดแห่งชาติหริภุญไชย๙ จึงได้ขนย้ายหนังสือบางส่วนที่พิจารณาคัดเลือกแล้วว่าเป็นหนังสือหายากมาดําเนินการรวบรวมและจัดเก็บให้บริการที่หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่

หนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ ที่ได้ดําเนินการตามหลักวิชาการทางบรรณารักษศาสตร์และสารสนเทศศาสตร์เรียบร้อยแล้ว โดยรวบรวม จัดเก็บ ให้บริการและอนุรักษ์มีจํานวน ทั้งหมด ๒,๙๓๒ ชื่อเรื่อง

ประกอบด้วย ภาษาไทย จํานวน ๒,๔๐๗ ชื่อเรื่อง ภาษาต่างประเทศ จํานวน ๔๕๙ ชื่อเรื่อง และภาษาถิ่น ( ล้านนา) จํานวน ๖๖ ชื่อเรื่อง อาทิ พระราชนิพนธ์ พระนิพนธ์ หนังสือส่วนพระองค์ พระราชหัตถเลขา จดหมายเหตุ ตํานาน พงศาวดาร หนังสือแบบเรียน หนังสือที่จัดพิมพ์ในโอกาสต่างๆ หนังสือกรมศิลปากร หนังสือชีวประวัติบุคคลสําคัญในท้องถิ่น หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก หนังสือภาพหายาก หนังสือที่พิมพ์ในโรงพิมพ์ยุคแรก หนังสือที่มีความโดดเด่นมีรูปเล่มสวยงาม และมีภาพประกอบที่ทรงคุณค่า เป็นต้น

“หลักเกณฑ์การคัดเลือก” หนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่

หนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ เป็นหนังสือที่ผ่านการคัดเลือกตามหลักเกณฑ์ที่ได้กําหนดในการพิจารณาดําเนินการประเมินคุณค่าตามข้อสังเกตลักษณะของหนังสือหายากของสํานักหอสมุดแห่งชาติ ซึ่งนํามาใช้เป็นแนวทางในการคัดเลือกหนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่๑๐ ดังนี้

• •๑. หนังสือเก่าแก่หาได้ยาก (Rarity): เป็นหนังสือที่มีคุณค่าในด้านการพิมพ์ เป็นเอกสารปฐมภูมิ(Primary source) ในด้านประวัติศาสตร์และพัฒนาการพิมพ์ของโลก ส่วนใหญ่เป็นหนังสือที่พิมพ์ในรุ่นแรก ๆ ของโลก หนังสือที่พิมพ์ในยุคก่อนที่มนุษย์จะคิดค้นวิธีเรียงพิมพ์ และหนังสือที่ผลิตขึ้นด้วยวิธีเรียงพิมพ์
• •๒. หนังสือซึ่งมีความสําคัญในด้านที่เป็นเอกสารปฐมภูมิในด้านประวัติศาสตร์การพิมพ์ของแต่ละประเทศหรือแต่ละภูมิภาค (Local rarity): เป็นหนังสือที่จัดพิมพ์ในช่วงระยะเวลา ๕๐ - ๘๐ ปีแรกของพัฒนาการด้านการพิมพ์ในประเทศไทย กิจการด้านการพิมพ์ปรากฏหลักฐานเริ่มเมื่อปี พ.ศ. ๒๓๗๙ที่กล่าวถึงสิ่งพิมพ์ภาษาไทยฉบับแรกที่พิมพ์ขึ้นในเมืองไทย”๑๑ดังนั้นหนังสือที่จัดพิมพ์อยู่ระหว่างปีพ.ศ. ๒๓๗๙ – ๒๔๖๐ จึงเป็นหนังสือซึ่งมีความสําคัญในด้านประวัติศาสตร์การพิมพ์ของประเทศไทย
• •๓. หนังสือที่มีการพิมพ์จํานวนจํากัด (Limited edition): เป็นหนังสือที่มีการจัดพิมพ์จํานวนไม่มากในการพิมพ์ครั้งหนึ่ง ส่วนใหญ่จะเป็นหนังสือที่จัดพิมพ์ในโอกาสพิเศษหรือด้วยวัตถุประสงค์เฉพาะอย่างใดอย่างหนึ่ง เพื่อเป็นอภินันทนาการแก่กลุ่มบุคคล จึงมีการพิมพ์จํานวนจํากัด
• •๔. หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก (First edition): เป็นงานเขียนที่ได้รับการจัดพิมพ์ต้นฉบับออกมาในรูปเล่มของหนังสือเป็นครั้งแรก โดยงานที่เป็นที่นิยมอาจได้รับการตีพิมพ์หรือตีพิมพ์ซ้ําโดยผู้จัดพิมพ์หรือสํานักพิมพ์หลายรายและในรูปแบบต่าง ๆ
• •๕. หนังสือที่มีเนื้อหาเป็นที่กล่าวขวัญถึงหรือความเด่นของหนังสือ (Reputation): เป็นหนังสือที่ได้รับการตีพิมพ์และมีความเด่นในเนื้อหาสาระหรือการใช้ภาษาอย่างถูกต้องไพเราะ ผลงานส่วนน้อยที่แตกต่างจากผลงานส่วนใหญ่ เรื่องที่กุขึ้นหรือเรื่องที่เป็นการปลอมแปลงวรรณกรรม
• •๖. หนังสือเก่าที่มีสภาพรูปเล่มสมบูรณ์ หรือสภาพรูปเล่มที่สวยงาม: เป็นหนังสือเก่าที่ตกทอดมาจนถึงปัจจุ บันที่มีสภาพเหมือนแรกออกจําหน่าย เช่น หนังสือที่ใช้วัสดุมีค่าจัดทําอย่างประณีต สวยงาม หรือการเย็บเล่มเข้าเล่มทําเป็นพิเศษ เป็นต้น
• •๗. หนังสือที่มีประวัติการครอบครองว่าเคยเป็นของผู้ใดมาก่อน: เป็นหนังสือที่มีหลักฐานหรือประวัติการครอบครอง เช่น หนังสือของพระเจ้าแผ่นดิน ผู้นําประเทศ หรือบุคคลสําคัญของโลก

“หนังสือหายากที่มีอายุ ๑๐๐ ปี” ของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่

หนังสือหายาก เป็นทรัพยากรสารสนเทศที่มีคุณค่าถือเป็นมรดกทรัพย์สินทางปัญญาของชาติทั้งด้านเนื้อหาและด้านการพิมพ์ มีอายุประมาณ ๕๐ – ๑๕๐ ปี ซึ่งผู้ใช้บริการอาจไม่สามารถหาได้จากห้องสมุดทั่วไป และไม่มีจําหน่ายในท้องตลาด ปัจจุบันหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ได้ดําเนินการรวบรวม จัดเก็บ บริการและอนุรักษ์หนังสือหายากที่มีอายุมากกว่า ๑๐๐ ปี ซึ่งทรงคุณค่าไว้เป็นมรดกภูมิปัญญาของชาติ จํานวนทั้งหมด ๔๕๗ ชื่อเรื่อง ประกอบด้วย ภาษาไทย จํานวน ๓๒๐ ชื่อเรื่องภาษาต่างประเทศ ๑๐๘ เล่ม และภาษาถิ่น (ล้านนา) จํานวน ๒๙ ชื่อเรื่อง ซึ่งจากหลักเกณฑ์ในการคัดเลือกพิจารณาลักษณะและคุณค่าของหนังสือหายากตามแนวทางของหอสมุดแห่งชาติรวมทั้ง พิจารณาเทียบเคียงกับประเภทหนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติ ปรากฏว่าหนังสือหายากของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ สามารถจําแนกแบ่งออกเป็น ๑๒ ประเภท ดังนี้

🌟 บทสรุป

หนังสือหายากที่มีอายุมากกว่า ๑๐๐ ปี ของหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ ถือว่าเป็นเอกสาร หลักฐานสําคัญที่ใช้ในการศึกษา ค้นคว้า และอ้างอิงในด้านต่าง ๆ อัน สะท้อนให้เห็นถึงเรื่องราว ความรู้ และวิวัฒนาการของสังคมแต่ละยุคสมัย ทั้ง ด้านประวัติศาสตร์ สังคม ประเพณี วัฒนธรรม ภาษา วรรณกรรม การพิมพ์ ศิลปกรรม ซึ่ง คุณค่าของหนังสือหายากเหล่านี้ไม่เพียงอยู่ที่อายุ แต่อยู่ที่เนื้อหาสาระที่ได้บันทึกไว้ตั้งแต่อดีตในแต่ละยุคสมัยที่แตกต่างกันไป นอกจากนี้จะเห็นได้ว่า หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ ยังเป็นหอสมุดแห่งชาติสาขาแห่งเดียวประจําภาคเหนือ ที่ถือว่ามีบทบาทสําคัญในการเป็นแหล่งเรียนรู้ที่รวบรวมหนังสือหายาก ในท้องถิ่นเป็นอย่างมาก โดยหน่วยงานได้ มุ่ง พัฒนา การให้บริการ หนังสือหายากในรูปแบบที่สอดคล้องกับปัจจุบัน ควบคู่ไปพร้อม กับการดําเนินการแปลงข้อมูลหนังสือหายากให้เป็นดิจิทัล เพื่อ อนุรักษ์ ต้นฉบับ หนังสือหายากที่มีคุณค่าเหล่านี้ ให้คงอยู่อย่างยาวนาน ถ่ายทอดองค์ความรู้อันเป็นมรดกภูมิปัญญาที่ปรากฏในหนังสือหายากให้เผยแพร่อย่างกว้างขวาง และเกิดการใช้ประโยชน์ในการศึกษา ค้นคว้าและวิจัยต่อไป

สำหรับผู้ที่สนใจค้นคว้า สามารถติดต่อสอบถามได้ที่ หอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่